Artikel uit het Stadsblad van 1 september
(tekst en foto’s Dirk Karten)

WORMER – “Met dit apparaatje werd het uitgewassen verband weer opgerold voor hergebruik. Dat was in de medische wereld vroeger heel normaal. Het gebruikte verband werd in de kelder uitgekookt. Het stonk er verschrikkelijk door de geur van oud bloed”, vertelt Marijke van Essen, secretaris bij de Commissie Historie Zaanse ziekenhuizen. Dit aparte apparaatje, maar ook een ‘eikelaar’, de sleutel van het voormalige Sint Jan ziekenhuis en nog veel meer medische attributen van vroeger worden door de commissieleden zorgvuldig gedocumenteerd en bewaard. Dat gebeurt sinds 2018 in pakhuis De Schepel. De sfeervolle werk- en archiefruimte is alleen tijdens de komende Open Monumentendagen geopend voor individueel bezoek.

Gezocht: paspop en anekdotes uit de rijke Zaanse medische historie

Tip: wees op 10 en 11 september op tijd bij de Veerdijk 22. Vorige keer kwamen er 437 mensen kijken naar de unieke collectie medische apparatuur en bijzondere objecten uit de Zaanse ziekenhuizen van weleer. Het is de unieke erfenis van Dr. F. van Soeren (overleden in 2004). Na zijn pensionering in 1991 begon de oud-internist met verzamelen en richtte hij de Commissie Historie Zaanse ziekenhuizen op.

Een deel van de unieke collectie medische instrumenten uit vervlogen tijden. 

‘Verband werd uitgewassen en hergebruikt’

Van handzaag waarmee lichaamsdelen werden geamputeerd tot een verdovingskap, die niet meer is dan een doek die over een ijzeren frame heen is gespannen met een gat erin, de Romeinse missaal (misboek) met daarin de Latijnse gebeden voor de priesters van de kapel bij het Sint Jan ziekenhuis, roestvrijstalen heup(gewricht)koppen, beitels, boren, klemmen en scharen, een steek (po) en allerlei – voor de leek – veel te lange, eng uitziende spuiten tot een verzameling verpleegstersspelden; de medische instrumenten van vroeger liggen deels goed afgeschermd in vitrines. Maar ook gewoon in houten stellingen. Al passen ze heel goed in de sfeer van de oude molenschuur, eigenlijk is het te dol dat de bijzondere instrumenten en apparaten niet in een ruimte worden bewaard met een betere klimaatbeheersing.

Verpleegstersspeldjes. 

Isoleercel

Tijdens het interviewmoment scheen de zon uitbundig en veranderde de werkruimte – zonder openslaande ramen – in een sauna. “Maar we hebben ook al meegemaakt dat er in de winter onder het oude stalen dakraam de sneeuw een halve meter hoog lag. De stuifsneeuw kwam onder de pannen door. Daarom hebben we nu plastic tegen het dakbeschot gemaakt”, zegt Hans Oomen, voorzitter van de commissie en oud-chirurg. Hij vertelt tijdens Open Monumentendag mooie anekdotes over de collectie. Die lag grotendeels – tot de komst van het nieuwe Zaans Medisch Centrum vijf jaar geleden – in de isoleercel van de psychiatrische afdeling opgeslagen.

Geen plek meer in ZMC

Met de omslag van het oude ZMC naar de nieuwbouw werd een nieuwe koers uitgezet en was er in 2018 geen plaats meer voor de attributen die herinneren aan het roemrijke Zaanse medische verleden. Geen borstbeeld meer van Dr. Immink, directeur-geneesheer van het St. Jan ziekenhuis bij de poli-ingang. Mede door de inzet van de toenmalige voorzitter Raad van Bestuur werd echter in 2017 in Wormer een geschikte werk- en expositieruimte in gebruik genomen door de Historische Commissie waar de unieke collectie tot haar recht is gekomen. In de oudbouw van het ZMC was slechts één vitrine om te exposeren. Bijvoorbeeld bij het afscheid van een medisch specialist of andere medewerker. Of een speciaal ingerichte vitrine in de kerstperiode met kerkelijke objecten uit de Kapel van het St. Jan ziekenhuis. Nu is hier een heel museum voor in de plaats gekomen.

Het team vrijwilligers doet stilletjes de immense berenklus om de dozen vol unieke oude foto’s en medische verslagen te archiveren.  

Gered van de vuilstort

“Gelukkig hadden – en hebben – we goede contacten met onze oud-collega’s van het ZMC en konden we vele unieke stukken redden van de vuilnisbak”, vertelt Hans Oomen. Hij vertelt de ene na de andere anekdote over de bijzondere collectie die buiten Open Monumentendag alleen in groepsverband toegankelijk is.

Beeldbank met 5000 foto’s

“We ontvangen wel groepen maar hebben niet de menskracht om de expositieruimte dagelijks open te stellen”, licht de voorzitter toe. Op bepaalde momenten in de week komen de vrijwilligers bijeen in het voormalige oliemolenpakhuis. Voornamelijk om de vele archiefdozen met unieke medische documenten en foto’s in te scannen en te digitaliseren. Inmiddels zijn alle foto’s gedigitaliseerd. “Hiervan zijn er ca 7000 zijn op de beeldbank geplaatst. Ongeveer 5000 zijn zichtbaar zijn voor iedereen. Voor een kleine 2000 moeten we eerst toestemming vragen (en zoeken) om te mogen publiceren in verband met de privacy. Tevens is er nog een klein aantal foto’s niet van tekst voorzien.”

Van handzaag waarmee lichaamsdelen werden geamputeerd, een verdovingskap, boren, een steek tot het wierookvat uit de kapel van het Sint Jan ziekenhuis. Alles wordt bewaard.

Nieuwe website

“Sinds 24 augustus staat ook onze nieuwe website online. Daarop vind je ook onze beeldbank met vele historische foto’s van voormalige Zaanse ziekenhuizen”, vertelt Marijke. Aan de muur zien we ook schitterende historische foto’s van de oude verpleegafdelingen van de dertien ziekenhuizen die de Zaanstreek ooit rijk was.

Berenklus

Het team van tien vrijwilligers, allemaal met een medische achtergrond of werkzaam geweest in het ziekenhuis, doet stilletjes de immense berenklus om de dozen vol unieke oude foto’s en medische verslagen van dik een eeuw geleden te behouden voor het nageslacht. Alhoewel stilletjes… De Schepel schudt plotseling heen en weer op z’n grondvesten en stof dwarrelt door de snikhete molenschuur. “Dat zijn de transportwagens van de Olam die ons op een paar meter afstand passeren”, zeggen Marijke en Hans onverstoorbaar.

Microscoop uit 1875

Waar vindt het duo het meest bijzondere object in de collectie? “Oudste is deze microscoop uit 1875. Maar het object met misschien meest bijzondere verhaal is deze roestvrijstalen borstboor. Begin twintigste eeuw gekocht in een ijzerwarenwinkel om uit te proberen bij een heupoperatie. In die tijd had je nog niet die geavanceerde apparatuur zoals nu. Je moest door je ervaring op het oog bepalen waar je het stukje bot dat je uit het been haalde in de heup terugplaatste. Om te kijken of deze boor zou werken is hij gebruikt als proef. Toen de operatie lukte, is er later een medische versie van besteld”, vertelt Hans op smakelijke toon.

De ‘eikelaar’… (brrr)

Sappige verhalen

Het gehoorapparaat dat te zien was in het tv-programma Het Schaep met de vijf poten, een kunstbeen, het notulenboek uit 1860 en al die andere unieke zaken: ze liggen klaar voor de bezoekers tijdens Open Monumentendag om te bewonderen. Inclusief de sappige verhalen die erbij horen.

Gezocht

De collectie wordt gestaag groter door spontane giften van mensen die een warm hart hebben voor het behouden van de Zaanse medische historie. Foto’s worden gescand en gaan gelijk weer terug naar de eigenaar. Toch zoeken de bestuursleden nog naar twee dingen. “We zouden graag een paspop willen hebben om een verpleegstersuniform op te tonen. En sappige anekdotes van streekgenoten met hun ervaringen met de Zaanse medische wereld.”

Wie een bijdrage wil leveren kan het melden via een mailtje naar: secretaris@historiezaanseziekenhuizen.nl 

Zie voor de beeldbank en meer informatie www.historiezaanseziekenhuizen.nl, www.chzz.nl en Facebook https://m.facebook.com/HistorieZaanseZiekenhuizen/

Het Zaans Medisch Museum is op 10 en 11 september open van 10.00 tot 16.00 uur.